ISMARLAMA ALBÜMLERLE OSMANLI KÜLTÜRÜNÜ TANIMAK
Bugün dahi Osmanlı kültürünün eleştirildiği çağda bu denli bilinçsiz eleştiriye cevap niteliğinde sunulan güzel ve görkemli eserlerle, bir kesimin küçümsediği bu uygarlıktan bahsetmek istiyorum. Ismarlama albümlerle Osmanlı uygarlığının göz kamaştırıcı güzelliğini tasvirlerle görebilme imkanı bulanların çağından, günümüze bir geçiş yaparken; geçmişte dolaşacağız.
Çarşı ressamlarından, saray musavvirlere değin çeşitli alanlarda farklı konuların ele alındığı minyatür çizimleri sayesinde bugün geçmişin mesleklerini, günlük hayatını, sokak yaşamını, yaşam kültürünü, padişahların görünümlerini, haremlerini görebilme imkanı bulabiliyoruz. Tıpkı 2025 yılında olup da 30 yıl önce aynı caddenin nasıl göründüğünü gösteren, 50 yıl önce sokakta oynayan çocukları, simitçiyi, alışveriş yapan babaları, evinin kapısından çıkıp komşuya geçerken evinin önünde adım atan anneleri gösteren fotoğraflara eski albümlerin arşivden çıkması sayesinde bakıyoruz.
Ismarlama albümler de Osmanlı döneminin merak edilen hemen her alanına ait çizimlerin mevcut olduğu katalog niteliği taşıyordu. Metin And hocanın tabiri ile “çarşı ressamları” tarafından para karşılığında hazırlanan bu albümler, çarşıda dükkanı olan esnaftan sanatçıların imzasını taşıyor. Çarşı ressamları dükkanlarına gelen müşterilerin ısmarladıkları albümleri hazırlıyordu. Buradaki çizimlerle saray minyatürü çizimleri arasında oldukça fark vardır. Çarşı ressamlarının müşterileri genelde yabancılardan oluşuyor. Ülkelerine döndüklerinde Türkiye’den bir anı olmak üzere sunulan bu albümlere, Osmanlı milletinin gelenek ve görenekleri hakkında Türkler tarafından yazılar yazıldığı gibi Fransızca, İtalyanca gibi dillerde o sayfadaki resmin ne olduğu yazılıyordu. Ufak açıklamalar eklenebiliyordu. Bugün sanat tarihçileri tarafından yapılan çalışmalar sayesinde farklı müzelerde bulunan, çarşı ressamları imzası taşıyan ısmarlama albümlerin üzerinde yazan açıklama yazılarında hamam kültürü, düğün alayı, şekerci, sebze-meyve alışverişi, tulumbacılar, mimari görünümü sunan bahçeli evler, giyim-kuşam gibi çeşitli alanlarda bilgiler edinirken; Avrupalı gözünden nasıl göründüğümüzü de özetliyor. Seyyahlar tarafından hatırat olarak da değer gören bu eserler, cihana nam salmış bir uygarlık hakkında en iyi bilgileri içeren eser değerini de görmektedir.
Sosyal yaşam hakkında bilgiler içeren bu çalışmalar, saray minyatüründen farklı daha sade çizimlerden oluşuyordu. Başlıca amacı genel hatlarıyla durumu bildirmekti. Saray nakkaşları minyatürlerinde gecenin karanlığının dahi yaşatıldığı detayları verirken bir yandan ise günlük yaşamı, sıradan konuları hiç işlemezler ya da oldukça az işlerler. Bu işlerin adresi çarşı ressamlarıdır.
Oysa saray minyatürlerinde kullanılan boyanın bile çeşitliliği daha fazlaydı. Daha fazla renk kullanılır, bazen simli boyalar ile ışıltılı ve zengin bir görünüm kazandırılırken detaylara da çok daha fazla yer veriliyordu. Çarşı ressamlarının kısa sürede hazırlayıp çıkardığı ısmarlama albümlerde ise genel hatların çizimi, az renk, sade görünüm varken; insan suretleri ile neredeyse bir karikatürü andırmaktaydı. Görmüş olduğunuz iki farklı görselde saray çizimi ve halk için hazırlanmış çizim arasındaki değişikliğin derecesini daha iyi anlamaktayız. Biri ısmarlama albümlerde yer alan tulumbacıları diğer ise Kanuni komutasındaki Osmanlı ordusunu Mohaç Savaşı’nda göstermektedir.
Sosyal yaşam bağlamında yabancı tanıklarca sağlanmış bilgiler daha zengindir. Söz konusu bu bilgiler, seyahatnamelerde, günlüklerde, diplomatların mektuplarında bulunuyor. Ancak bu yabancı kayıtlarda yanlış anlama ve haliyle anlatma, abartma, çarpıtma üzülerek belirtiyorum uydurmalar da mevcuttur ki bu da gerçek bilgilere erişmemizde bizi bozuk yola sokuyor. İlerlerken zorlanıyoruz. Yol kat edemiyoruz. Kimisi yetersiz kalıyor kimisi ise zaten mevcutta var olan kargaşayı körüklüyor. Yine de bütün bunların yanı sıra tarihe karşı sorumluluk bilinciyle dikkatli gözlemcilerin kaleminden çıkan notlara minnettarız.